طرح مهار و ذخیره سازی سیلاب‌ها در منطقه مکران با بهره‌گیری از مخازن طبیعی سطحی
1-تعریف طرح
در حال حاضر با توجه به تغییرات آب و هوایی، اکوسیستم آبی و زیرزمینی در دنیا، به ویژه عدم مدیریت صحیح در حفظ منابع آبی در ایران ذخایر حیاتی آب به شدت رو به کاهش بوده و می‌بایست در این خصوص با مدیریت تولید و یافتن منابع جدید آبی خطر جدی کمبود آب به ویژه آب شیرین را کاهش و زمینه لازم برای بهره‌وری از آب‌های سطحی و سیلاب‌های مخرب را فراهم نمود.
مشكل كمبود آب در مناطق خشك و نيمه خشك، ناشي از بارندگي كم و نيز توزيع نامناسب آن مي باشد كه باعث شده است كشاورزي در اين مناطق اقتصادي نباشد. منابع معمول تامين آب نظير چاه ها هم در صورت وجود اغلب دچار اضافه برداشت هستند كه بايد براي جبران عواقب اقتصادي و اجتماعي ناشي از آن چاره اي انديشيد. به عنوان يك راه حل در دهه هاي اخير، توجه دنيا به سمت روزآمد نمودن بعضي روشهاي سنتي كه علاوه بر ساده و ارزان قيمت بودن، قابل اطمينان نيز هستند، جلب شده است. از اين ميان، استحصال آب باران يكي از شاخص‌ترين تكنيك هاي مديريت بهره برداري از آب باران براي مقابله با كم آبي مي باشد كه در نقاط مشكل دار بسرعت در حال توسعه مي‌باشد.
مبناي اين روش اختصاص سطحي از زمين براي جمع آوري نزولات و سپس ذخيره سازي آن براي استفاده در زمان مورد نياز مي‌باشد. با توجه به تنوع روش هاي استحصال آب باران، بايد در انتخاب روش مناسب به ويژگي هايي از قبيل مقدار بارندگي و نحوه توزيع آن، توپوگرافي زمين، نوع خاك، عمق خاك و عوامل اقتصادي و اجتماعي هر منطقه توجه جدي نمود.
بر اساس مطالعات علمی انجام شده در بخش جنوبی استان سیستان و بلوچستان بویژه مکران، سالانه حجم قابل توجهی از بارش منطقه بدون مدیریت مناسب مستقیما وارد دریای عمان شده و این نعمت الهی علی رغم نیاز شدید مردم به آب آشامیدنی و کشاورزی از چرخه مصرف خارج می‌شود. لازم به ذکر است علاوه بر مشکل کم آبی به دلیل عدم مدیریت سیلاب‌ها، سالانه خسارات زیادی نیز به زیرساخت‌ها مستحدثات شهری، روستایی و کشاورزی منطقه مکران وارد می‌شود. بخش جنوبی استان سیستان و بلوچستان، متاثر از وقوع پدیده مونسون که یکی از رویدادهای طبیعی است و هرساله با وقوع آن شاهد سیلاب های ویرانگری در جنوب استان سیستان و بلوچستان و در این منطقه، با مدت زمان بسیار کم و حجم زیاد، باعث ایجاد رواناب‌های بسیار سنگین در منطقه می‌شوند که تبعات انسانی و مالی زیادی را در برخواهد داشت.
بر اساس مطالعات علمی انجام شده در بخش جنوبی استان سیستان و بلوچستان بویژه مکران، سالانه حجم قابل توجهی از بارش منطقه بدون مدیریت مناسب مستقیما وارد دریای عمان شده و این نعمت الهی علی رغم نیاز شدید مردم به آب آشامیدنی و کشاورزی از چرخه مصرف خارج می‌شود.
لازم به ذکر است علاوه بر مشکل کم آبی به دلیل عدم مدیریت سیلاب‌ها، سالانه خسارات زیادی نیز به زیرساخت‌ها مستحدثات شهری، روستایی و کشاورزی منطقه مکران وارد می‌شود. بخش جنوبی استان سیستان و بلوچستان، متاثر از وقوع پدیده مونسون که یکی از رویدادهای طبیعی است و هرساله با وقوع آن شاهد سیلاب های ویرانگری در جنوب استان سیستان و بلوچستان و در این منطقه، با مدت زمان بسیار کم و حجم زیاد، باعث ایجاد رواناب‌های بسیار سنگین در منطقه می‌شوند که تبعات انسانی و مالی زیادی را در برخواهد داشت.
با مدیریت و ذخیره‌سازی این منابع با ارزش، می‌توان هم از خسارات وارده به مناطق شهری و روستایی جلوگیری کرد و هم بر مشکل کم آبی منطقه فائق آمد. در همین راستا تلاش شد تا با ارائه یک طرح کاربردی این تهدید را به فرصت تبدیل نماییم.
با توجه به ساختارهای زمین‌شناسی منحصر به فرد در منطقه مکران حسب مطالعات انجام شده در سال های اخیر توسط مجموعه کارشناسی آب آفرید ایرانیان مخازن طبیعی سطحی شناسایی شده‌اند که می‌توانند حجم قابل توجهی از سیلاب را در خود ذخیره‌سازی کنند.
بر اساس محاسبات اولیه، حجم بارش بالا دست ناودیس دوقلوی چاهان شناخته شده قادر به ذخیره‌سازی سیلاب‌های منطقه در خود بوده که با تغییر مسیر سیلاب به سمت این ناودیس، علاوه بر ذخیره‌سازی سیلاب می‌توان از وقوع سیلاب در پایین دست نیز جلوگیری کرد.
شایان ذکر است که به علت وجود پراکندگی کم مناطق مسکونی و روستایی معارض در منطقه مورد مطالعه بر مزیت و سرعت و سهولت اجرای طرح خواهد افزود.
2-خلاصه اهداف طرح
آب و منابع آبی بزرگترین مولد برای فعالیت‌های زیستی همه موجودات زنده می‌باشد افزايش روزافزون جمعيت در كنار مصرف بي رويه آب مشكلات زيادي را در تامين آب شهري و روستايي كشور فراهم نموده است. از آنجا كه عمده مصرف آب مربوط به بخش كشاورزي مي‌باشد، لذا ضرورت تحقيق در زمينه استفاده از منابع آب جايگزين و نيز روش هاي صرفه جويي در مصرف آب بسيار ضروري است. يكي از روش‌هايي كه بطور غير مستقيم ميتواند باعث كاهش اتكاء به منابع آب معمول نظير چاه و قنات و يا آب رودخانه باشد، استحصال آب باران نام دارد كه منظور از آن جمع آوري و بهره برداري از آب باران در محل بارش مي باشد. از آنجا كه باران، هرچند به مقدار كم، تقريبا در همه نقاط كشور وجود دارد، چنانچه بتواند با اعمال مديريت صحيح مورد استفاده قرار گيرد، ميتواند جهت جبران بخشي از كمبودهاي موجود، مفيد واقع شود
بطور کلی مکانیابی مناسب محل احداث مخازن بزرگ آب و سدها که از دیرباز از جمله مهمترین مسائل در کشور ما بوده است انتخاب دره‌های مناسب جهت اجرای پروژه سدهای مخزنی رایج در دنیا بوده است که ایران به سبب داشتن محل مخازن بزرگ آب و سدهای فراوان در اغلب نقاط کشور به عنوان یکی از کشورهای برتر در زمینه دانش فنی شناخت مخازن بزرگ آب و سدها به شمار میرود. استحصال آب باران بصورت سنتي در نقاط مختلف با اسامي خاص همان منطقه شناخته مي‌شود كه از آن جمله مي‌توان به هوتك و خوشاب هاي سيستان و بلوچستان و يا بندسازهاي استان خراسان اشاره نمود. سوابق موجود استحصال آب باران در دنيا نشان مي‌دهد كه اين روش اولین بار در صحاري فلسطين اشغالي با بارندگي متوسط 90 ميلي‌متر انجام شده و كمك زيادي به توليد علوفه در منطقه نموده است. در استراليا سطوح آبگير ناوداني شكل جهت هدايت آب باران به باغات استفاده شده كه نتايج آن بصورت دستورالعملي براي تامين آب اضطراري مناطق خشك اين كشور در آمده است.
از سویی دیگر هزینه‌ای سرسام آور اجرای پروژه‌های سدهای مخزنی بزرگ باعث گردیده است که در اغلب مناطق، بخصوص مناطقی که دوره‌های بازگشت چرخه‌های هیدرولوژیکی آب دارای نظم مشخصی نیستند اجرای پروژه سدهای بزرگ و پروژه‌هایی سنگین با هزینه کلان مقرون به صرفه نباشد. به همین دلیل یکی از مقولات مهم علمی که توجه بسیاری از پژوهشگران زمین‌شناسی، هیدرولیک و منابع طبیعی، کشاورزی، جغرافیا و… را به خود معطوف نموده است، چگونگی دستیابی به راهکارهای علمی و عملی در انتخاب مخازن بزرگ ذخیره آب با حفظ مسائل مهم محیط زیستی است. بدیهی است دستیابی به یک مخزن مطمئن و اقتصادی مستلزم شناخت عوامل و فاکتورهای تاثیرگذار از جمله، توپوگرافی، فاصله با گسل، نفوذپذیری، بار رسوبی، شکل دره، ظرفیت محل برای ذخیره و غیره است.
منطقه مورد مطالعه در جنوب خاوری ایران در گوه فزاینده مکران در جنوب باختر نیکشهر قرار گرفته است. در راستای این طرح می‌توان سیلاب‌های ویرانگر در گستره جنوبی منطقه نیکشهر استان سیستان و بلوچستان را در یک مخزن طبیعی هدایت و ذخیره نمود. این مخزن به نام ناودیس دوقلوی چاهان که از آن¬ به عنوان ناودیس¬های معلق و یا پتن پیس نام برده می¬شود در جنوب راندگی چاهان و درشمالی¬ترین قسمت مکران ساحلی واقع شده¬ است.
به‌منظور جمع‌آوری و هدایت رواناب بالادست این ناودیس که منجر به وقوع رواناب در این گستره می‌گردد، نیاز است تا در یک مسیر مطالعه شده به‌صورت ثقلی در راستای جریان رودخانه‌های طبیعی و همچنین اصلاح مسیر انتقال و در ادامه با استفاده از کانال (ترانشه) به داخل این ناودیس هدایت نمود. همچنین با احداث یک بند خاکی در جنوب خاوری ناودیس، انتظار میرود مخزنی با حجم مناسب و قابل قبول قرار بگیرد. تا ضمن ذخیره رواناب‌های منطقه جهت بهره‌برداری برای مصارف مختلف شرب، کشاورزی و صنعتی، همزمان از وقوع رواناب‌های ویرانگر و خسارات ناشی از آن جلوگیری نمود.
استان سیستان و بلوچستان، با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، تحت تاثیر جریان‌های جوی مختلف مانند باران‌های موسمی اقیانوس هند قرار دارد. بارش‌های مونسون هند در برخی نقاط استان بسیار قابل توجه است و به‌دلیل نبود زیرساخت‌های لازم برای ذخیره و هدایت رواناب‌ها، به نقمت تبدیل می‌شود و معمولا این رواناب‌ها سالانه خسارت‌های گسترده‌ای به زیرساخت‌های استان وارد می‌کند.
اين نوع رواناب عموماً در فصل بهار و تابستان رخ می‌دهد. رواناب‌ها در اثر بارش های شدید فصلی در حوضه‌هاي كوچك روی می‌دهند. زیرا این بارش‌ها غالبا به‌صورت ناگهانی و به‌صورت بارش‌هاي شديد می‌باشند و از این رو، اغلب اين نوع رواناب‌ها غافلگيركننده بوده و باعث خسارات و تلفات زيادي می‌گردد به‌طوری که در سال‌های اخیر، بیشترین خسارت‌های رواناب، در حوزه راه‌های روستایی، کشاورزی، معابر شهری و مسکن بوده است. مانند رواناب‌های دوره‌ای استان سیستان و بلوچستان.
آب‌های ناشی از رواناب‌ها و نیز رودخانه‌های فصلی، بدون استفاده و بهره‌برداری در مناطق جنوبی کشور، به‌حوضه خلیج فارس و دریای عمان ریخته و یا اینکه در مناطق شهری به شدت آلوده شده و بدون استفاده به مناطق فرونشسته، گودال‌ها، دریاچه‌ها و باتلاق‌های داخلی کشور منتهی می‌شوند. با هدف تأمین آب منطقه می‌توان با برنامه‌ریزی و تدوین پروژه‌های مطالعاتی این رواناب‌ها را مدیریت کرده و مشکل بحران آب را برطرف نمود.
3-روش اجرا
به منظور جمع آوری و هدایت رواناب بالادست این ناودیس که منجر به وقوع سیلاب در این گستره می‌گردد، نیاز است تا در یک مسیر مطالعه شده به صورت ثقلی در راستای جریان رودخانه های طبیعی و همچنین اصلاح مسیر انتقال و در ادامه با استفاده از کانال (ترانشه) به داخل این ناودیس هدایت نمود. همچنین با احداث یک بند خاکی در جنوب خاوری ناودیس، انتظار میرود مخزنی با حجم مناسب و قابل قبول در دسترس قرار بگیرد. تا ضمن ذخیره سیلاب های منطقه جهت بهره برداری برای مصارف مختلف شرب، کشاورزی و صنعتی، همزمان از وقوع سیلاب‌های ویرانگر و خسارات ناشی از آن جلوگیری نمود.
استان سیستان و بلوچستان، با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، تحت تاثیر جریان های جوی مختلف مانند باران های موسمی اقیانوس هند قرار دارد. بارش های مونسون هند در برخی نقاط استان بسیار قابل توجه است و به دلیل نبود زیرساخت های لازم برای ذخیره و هدایت رواناب ها، به نقمت تبدیل می شود و معمولا این سیلاب ها سالانه خسارت های گسترده ای به زیرساخت های استان وارد می کند.
اين نوع رواناب عموماً در فصل بهار و تابستان رخ می دهد. رواناب ها در اثر بارش های شدید فصلی در حوضه‌هاي كوچك روی می دهند. زیرا این بارش ها غالبا به صورت ناگهانی و به صورت بارش‌هاي شديد می باشند و از این رو، اغلب اين نوع رواناب ها غافلگيركننده بوده و باعث خسارات و تلفات زيادي می گردد به طوری که در سال های اخیر، بیشترین خسارت های رواناب، در حوزه راه های روستایی، کشاورزی، معابر شهری و مسکن بوده است. مانند رواناب های دوره‌ای استان سیستان و بلوچستان (شکل 3).
آب های ناشی از رواناب ها و نیز رودخانه های فصلی، بدون استفاده و بهره برداری در مناطق جنوبی کشور، به حوضه خلیج فارس و دریای عمان ریخته و یا اینکه در مناطق شهری به شدت آلوده شده و بدون استفاده به مناطق فرونشسته، گودال ها، دریاچه ها و باتلاق های داخلی کشور منتهی می شوند. با هدف تأمین آب منطقه می توان با برنامه ریزی و تدوین پروژه های مطالعاتی این رواناب ها را مدیریت کرده و مشکل بحران آب را برطرف نمود.
معرفی مسیر پیشنهادی انتقال رواناب به ناودیس پتن‌پیس
انتقال آب در منطقه مورد مطالعه به‌دلیل مناسب بودن جهت شیب و همین‌طور توپوگرافی مناسب بهترین راه جهت استحصال آب باران می‌باشد به‌همین دلیل مسیرهای پیشنهادی در شكل نمایش داده شده است.
برای هر کدام به‌ترتیب پروفیل‌های ارتفاعی ترسیم گردیده که نشان دهنده این است که می‌توان آب را به‌صورت ثقلی وارد ناودیس پتن‌پیس کرد و تا حد زیادی هزینه‌های پروژه را کاهش داد. در شكل سه مسیر جریان نمایش داده شده و هر سه در یک تونل به هم اتصال پیدا کرده و وارد مخزن سد می‌شوند.
مسیر ورودی معرفی شده به ناودیس با توجه به توپوگرافی محدوده و با در نظر گرفتن خاک‌برداری و نه حفاری تونل مکانیابی شده است تا در حد امکان بتوان هزینه‌های پروژه را کاهش داد به‌همین منظور مسیر در جهت کم‌ترین ناهمواری و در طول دره قابل مشاهده است. این مسیر دارای بهترین ویژگی جهت انتقال ثقلی جریان به‌سمت مخزن ذخیره‌سازی است.پروفیل ارتفاعی مسیر پیشنهادی نمایش داده شده است که اختلاف ارتفاع کف رودخانه و کف مخزن مشهود بر این هست که با کمی اصلاح هندسی مسیر می‌توان رواناب را به‌صورت ثقلی به ناودیس پتن‌پیس انتقال داد.
4-نتایج مورد انتظار
تامین آب شرب منطقه
عدم نیاز به ساخت، نگهداری تاسیساتی نظیر آب‌شیرین‌کن و ایستگاه‌های پمپاژ
عدم استفاده از سوخت‌های فسیلی جهت پمپاژ آب
عدم نیاز به اشغال اراضی منطقه
توسعه کشاورزی و صنعت در منطقه به دلیل تامین آب مورد نیاز
توسعه اشتغال، افزایش درآمد، کاهش فقر و افزایش رفاه عمومی
کاهش مهاجرت به شهرها
عدم مشکلات مربوط به پسماندها
عدم تغییرات در تنوع زیستی منطقه
حفظ زیست بوم طبیعی
جلوگیری از شور شدن آب و خاک
عدم انتقال آلودگی های بین حوضه ای
حفظ الگوی کاربری اراضی
حفظ حقابه های محیط زیست
کاهش خسارات ناشی از رواناب به صورت میانگین 2000 میلیارد تومان سالانه .
توسعه منطقه در بخش‌های دامداری و شیلات با استفاده از آب ذخیره شده.
مطالعه توان اکوسیستمی منطقه و شناسایی نوع زراعت مناسب در منطقه؛
ارزیابی توان آبدهی سیستم ذخیره با توجه به تر¬سالی ¬ها و خشکسالی ¬ها؛
برنامه¬ریزی توسعه کشاورزی بر اساس برآوردهای آبدهی سیستم؛
تدوین برنامه مشارکت مردم با عنایت به حقابه¬ها و مالکیت¬های موجود؛
تدوین طرح توسعه کشاورزی بر اساس آب تولیدی مازاد؛
برنامه¬ریزی لازم به منظور توسعه صنعت فرآوری و تولید محصولات جانبی؛
تامین پایدار آب برای این مناطق باعث حفظ جمعیت ساکن شده و مانع مهاجرت مردم از این مناطق خواهد شد.
مسائل امنیتی حاکم بر مرزهای خاوری، حفظ ثبات و امنیت در این مناطق اهمیت بسیاری دارد.
5-تعیین عرصه و وسعت
با توجه به میزان آب استحصالی مورد انتظار پیشنهاد واگذاری 3000 هکتار جهت توسعه کشاورزی و 7000 هکتار حریم اطراف ایت زمین در قالب طرح احیا و توسعه مراتع را داریم. محدوده پیشنهادی که لز نظر تراز ارتفاعی در پایین مخزن مورد نظر قرار دارد در شکل زیر نشان داده شده است.